dohom@sanly.tm
Türkmenbaşy şäheriniň D.Azady köçesiniň 75-nji jaýy
Ulag we ammar logistikasynda innowasion tehnologiýany ulanmak

Logistikany awtomatlaşdyrmak, logistika amallarynyň netijeliligini ýokarlandyrmak üçin kompýuter programma üpjünçiligini ýa-da awtomatlaşdyrylan mehanizmleri ulanmakdyr. Adatça, awtomatlaşdyrmak ammar işlerini  hem-de  üpjünçilik zynjyryny dolandyrmak ulgamlary we kärhananyň meýilleşdiriş ulgamlary dolandyrmak amallaryna degişli bolup durýar. Ulag logistikasynyň awtomatlaşdyrylmagynyň, ony durmuşa geçirýän programmalaryň, ýüküň ýitgisini hasaplamaga, deňagramlylygy gözegçilikde saklamaga, ulag bilen ýangyjyň sarp edilişini hasaplamaga, netijeleri kesgitlenen kadalar bilen deňeşdirmäge mümkinçilik berýändigi göz öňünde tutulmalydyr. Ulag kompaniýalaryny awtomatlaşdyrýan programma üpjünçiligi önümleri, kärhananyň dolanşygynyň beýleki ugurlardan yza galýan nokatlaryny anyklap,  kesgitläp kärhanada alnyp barylýan işleriň netijeliligini seljermeklige mümkinçilik berýär.   häzirki döwürde logistika amallaryny awtomatlaşdyrmaklygyň täze innowasion ugurlary gözlenilýar we sýlanylýar.

Ulag we ammmar logistikasynda häziki zaman tehnologiýalaryň biri hem elektron maglumat alyş-çalşygy (Electronic Data Interchange (EDI)). Elektron maglumat alyş-çalşygy (Electronic Data Interchange (EDI)) - elektron resminamalary dolandyrmak, üpjün ediji bilen alyjynyň arasynda maglumat alyş-çalşygy, kompaniýalaryň häzirki zaman ammar işlerinde ulanylýan tehnologiýalaryň iň möhümi hasaplanylýar.  EDI tehnologiýasy, umumy maglumat formatyny ulanyp, iki kompýuter ulgamynyň arasynda zerur resminamalary alyşmaga mümkinçilik berýär.  Maglumat alyşmak tehnologiýasy köplenç resminamalaryň bäş görnüşini geçirmek we alyş-çalyş etmek üçin ulanylýar. Birinji görnüş, sargyt edijiden, üpjün edijä alnan sargyt (sargytlar), iberilmeli harytlaryň sanawyny, harytlary ibermek üçin zerur atlary, mukdary, önümleri we beýleki zerur maglumatlary öz içine alýar. Bu resminama esaslanyp, aşakdakylar döredilýär - zerur harytlaryň iberiljekdigini sargyt edijä habar berip, haryt ibermegiň hakyky mümkinçiligini tassyklaýan buýruga (orders) jogap. Indiki resminama, düwmä basylanda döredilen iberiş habarnamasy ýagny, ýüküň ýüklenendigini habar berýär (desadv). Eltip bermek habarnamasynda hasap-faktura belgisi bar. Ondan soň, harytlar iberilenden, sargyt edijä getirilenden we kabul edilenden soň indiki resminama döredilýär - hakykatda kabul edilen harytlaryň sanawyny görkezýän çek (kwitansiýa (recadv)). Bu resminama esaslanyp, geleşigi tamamlaýan iň soňky resminama döerdilýär  – uniwersal geçiriji resminama UTD.   Bu resminama elektron gol çekilenden soň kanuny güýje eýe bolan ähliumumy geçiriş resminamasy bolup durýar. Ondan soň, EDI zynjyryndaky gowşuryş amallary ýapyk hasaplanýar. EDI köplenç täsirli ammar dolandyryş ulgamyna (WMS - Ammar dolandyryş ulgamy) birleşdirilýär. Elektron maglumat alyş-çalşygynyň esasy peýdasy, iki ýa-da ondan-da köp  kompýuter ulgamynyň arasyndaky maglumatlaryň rahat we aýdyň akymydyr.  Ammar logistikasy pudagynda innowasiýalaryň ýene bir mysaly, fantastiki romanlaryň bir bölegi bolmakdan ýüz öwüren we hakykata öwrülen pilotsyz uçarlary ulanmakdyr. Kompaniýalar awtomatlaşdyrmagyň derejesini ýokarlandyrmaga çalyşýarlar, şonuň üçin dronlar dürli ýurtlaryň ammarlarynda peýda bolup başlady. Pilotsyz uçarlaryň esasy wezipelerinden biri ştrih-kodlary skanirlemek we şonuň üçin adam zähmetiniň sagadynyň köp tygşytlanmagy bolup durýar. Bu esasan  ammarlarda has köp gatly tektelažlar ulanylanda ýüze çykýar,   şol sebäpli adamyň ştrih-kodlaryna baryp bilmek mümkinçiligi çäklenýär. Netijede  göteriji mehanizmlerini ulanmaly we köp sanly işgärleri işe çekmeli bolýar. Barlaglaryň netijesinde el bilen skanerlemek we forkliftler bilen enjamlaşdyrylan 90 adamlyk ekipažy ulanmak ýerine ýetirilýän işe sarp edilýän wagt iki ýarym esse azaldygyny görkezdi.  UVL Robotics pilotsyz enjamlar, işgärleriň wagtyny has netijeli ulanmaga mümkinçilik berýän haryt paletlerine gözegçilik etmek we sanamak üçin üstünlikli ulanylýan dronlaryň biri hasaplanylýar . Pilotsyz uçarlar bu meseläni adamlara garanyňda birnäçe esse çalt ýerine ýetirýärler: 10–12 sagadyň dowamynda maşynlar 30-40 müň palet sanamagy başarýarlar. Pilotsyz, adatça ammar hatarynyň iki tarapyny bir wagtda barlaýan iki wideo kamera bilen enjamlaşdyrylandyr. Bu ýagdaýda skaner, her paletiň öňünde durman, iş bökdençligini ýüze çykarman amala aşyrylýar. Ähli maglumatlar barada hasabat döredýär. Dronyň bateriýasyny çalyşmaklyga operator bary-ýogy bir minudyny sarp edýär. Adam pilotsyz uçary dolandyrmaýar - pilotsyz uçuş ammar ýerinde howpsuzlygy kepillendirýän ýörite maşyn görmek datçikleri arkaly amala aşyrylýar: ulgamda pilotsyz uçarlaryň päsgelçilikleri görmegine we mundan beýläk uçuş barada karar kabul etmegine mümkinçilik berýän algoritmler bar, ýöne islendik ýagdaýda pilotsyz uçaryň 15 sm-den golaý harytlara  ýakynlaşmagyna ýol bermeýär, şonuň üçin ähli ammar enjamlary we harytlary doly howpsuz ýagdaýda bolýar.

Mugallym  Aýsyluw Atagurbanowa

Beýleki makalalar

Ähli makalalar
Card image cap
Few 12 2025
Bilim işinde sanly bilim ulgamynyň mümkinçilikleri.

Ýurdumyzyň durnukly ösmeginiň, Watanymyzyň barha kuwwatlanmagynyň hatyrasyna ýaşlaryň gurujy, dörediji, oýlap tapyjy, ösen aň-düşünjeli intellektual derejesini kemala getirmek häzirki döwrüň möhüm aýratynlygydyr diýip aýtdy. Bu aýratynlyk ykdysadyýetiň ähli ugurlary bilen bilelikde, onuň ösmeginde esasy hyzmaty ýerine ýetirýän bilim ulgamynyň bazar gatnaşyklary şertlerinde dünýä ülňülerine laýyk döwrebaplaşdyrylmagy bilen şertlendirilýär. Hormatly Prezidentimiziň taýsyz tagallalary bilen ýurdumyzyň bilim ulgamyna sanly serişdeleriň ornaşdyrylmagy, döwrebap bilim portalynyň herekete girizilmegi bilim işgärleriniň mümkinçiliklerini üzül-kesil artdyrdy. Ýurdumyzda sanly ulgamy ösdürmegiň maksatlarynyň bilim edaralarynyň işiniň kämilleşdirilmegine gönükdirilmeginiň, olaryň ýokary hilli elektron maglumatlar bilen üpjün edilmeginiň, täze tehnologiýalardan peýdalanylmagynyň, bilim berlişiniň hiliniň talap edilýän derejesine ýetirilmeginiň esaslary 2017-nji ýylda hormatly Prezidentimiziň Karary bilen tassyklanan “Türkmenistanda sanly bilim ulgamyny ösdürmegiň Konsepsiýasy” arkaly dolandyrylýar. Bu Konsepsiýa ýurdumyzda (kesgitlenen ugur boýunça) maglumat – bilim gurşawyny döretmäge hem-de bilim bermegiň ähli basgançaklaryny ýokary hilli elektron maglumatlary bilen üpjün etmäge, berilýän bilimiň mazmunyny baýlaşdyrmaga we kämilleşdirmäge gönükdirilendir. Türkmenistanda sanly bilim ulgamyny ösdürmegiň Konsepsiýasynyň esasy maksady ýurdumyzyň innowasion ösüşine laýyklykda bilim bermegiň ähli basgançaklarynda okatmagyň maksatnamalaryny ýokary hilli elektron maglumatlar bilen üpjün etmek hem-de uzak aralykdan bilim bermek arkaly bilim ulgamyny kämilleşdirmekden ybaratdyr. Konsepsiýa – bu eziz Watanymyzy mundan beýläk-de hemmetaraplaýyn ösdürmäge, işewür we maýa goýum işjeňligine, döwlet dolandyrylyşynyň öňdebaryjy usullarynyň ornaşdyrylmagyna, täze iş orunlarynyň döredilmegine, halkymyzyň abadançylygyny yzygiderli ýokarlandyrmaga ýardam eder. Konsepsiýada göz öňünde tutulýan esasy wezipeler: - sanly bilim ulgamynyň kadalaşdyryjy hukuk binýadyny ösdürmek; - bilim edaralaryň tehnologiki ulgamyny ösdürmek hem-de bilim ulgamynyň ähli basgançaklarynda okaýanlar‚ mugallymçylyk işgärler üçin sanly bilm gorlarynyň üpjünçiligini ýokarlandyrmak; - ýokary hilli bilim gorlarynyň we hyzmatlarynyň elýeterliligini üpjün etmek hem-de bilim bermegiň dowamynda sanly bilim serişdelerini, şol sanda elektron okuw kitaplaryny we gollanmalary ulanmak; - uzak aralykdan bilim tehnologiýalaryny ulanmak; - maglumat we telekommunikasiýa tehnologiýalary ösdürmegiň esasynda bilimiň hilini ýokarlandyrmak; - elektron bilim ulgamynda işgärleri taýýarlamak. Häzirki zaman maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalarynyň ulanylmagy arkaly okaýanlarda bilimleri almaga, üznüksiz özbaşdak bilim almaga höweslenmäni ösdürmek. Häzirki zaman jemgyýet soňky onýyllykda maglumat jemgyýetine öwrülip, ýokary depginde hereketli häsiýete eýe bolýar. Bu bolsa maglumatlara we hyzmatlara elýeterliligiň ulanyjylar üçin, olaryň nirede we haçan bolýandygyna garamazdan, hemişelik esasda üpjün edilýändigini aňladýar. Şeýle hereketliligi üpjün etmek üçin kompýuter enjamlarynyň täze görnüşleri (smartfonlar, planşetler we ş.m.), şeýle hem maglumat gorlary we hyzmatlary bilen işleşmegiň täze tehnologiýalary (“bulutlaýyn” tehnologiýalar) peýda boldy. Mekdep okuwçysy, talyp üçin bilim edaralarynda hem, öýde hem, olar ýoldaka hem elektron bilim gorlary we hyzmatlar elýeterli bolmalydyr. Bu ýagdaý bilim işine gatnaşýanlaryň beýlekilerine-de – ata-enelere, mugallymçylyk işgärlere, bilim ulgamynyň dürli derejeleriniň ýolbaşçylaryna-da degişlidir. Bilim gurşawynyň her bir gatnaşyjysynyň hereketliligi täze maglumat jemgyýetinde sanly bilimiň esasyny düzer. Ýurdumyzyň ähli künjeklerinde gurlup, ulanylmaga berilýän täze, döwrebap bilim ojaklarynyň häzirki zaman ösen innowasion tehnologiýalary bilen enjamlaşdyrylmagy hem sanly bilim ulgamynyň durmuşa geçirilýändigini görkezýär. Ýurdumyzyň okuw mekdeplerinde «Sanly bilim ulgamy» atly portal taslamasynyň ýola goýulmagy, bilim ojaklarynda teleköpri arkaly guralýan okuw sapaklary, internet bäsleşikleri berilýän bilimiň hilini ýokarlandyrmakda, okatmagyň usullaryny kämilleşdirmekde we öňdebaryjy tejribelerden peýdalanmakda ägirt uly ähmiýete eýedir.