Ýurdumyzyň oba hojalygyny ösdürmek boýunça akylly ýöriteleşmekde dökün himiýanyň orny.
1.Dökün himiýa senagaty.
Elementleriň 70-den gowragy ösümlikleriň düzüminde bolup, bu elementleriň köpüsi örän az mukdarda duş gelýär. Oňa garamazdan, uglerod, kislorod, wodorod, azot, fosfor, kükürt, magniý, kaliý we kalsiý ýaly elementler hem köp mukdardadyr we ýaşaýyş üçin zerur bolan elementlerdir. Ösümlikler azot, fosfor we kaliýden (NPK) galan elementleri, howadan we toprakdan alyp bilýärler. Ýöne, gowy hasyl almak üçin, bu üç elementi (NPK) ösümliklere daşyndan berilýär. Topragy NPK bilen baýlaşdyrmak üçin dökünler ulanylýar.
Ekinleri has gowy ösdürmek, bol hasyl almak üçin ulanylýan tebigy ýa-da himiki maddalara dökünler diýilýär. Dökünler oba-hojalyk himiýasynyň ähmiýetli pudagydyr. Dökünler gelip çykyşy boýunça birnäçe toparlara bölünýär: organiki däl – mineral, organiki, organo-mineral we bakterial. Olar gaty, suwuk we suspendirlenen görnüşde bolup bilýärler.
Organiki dökünler. Olarda iýmitlendiriji elementler haýwan we ösümliklerden gelip çykyşly maddalarda saklanýarlar. Ilki bilen bu dökünlere ders, şeýle hem haýwan we ösümlik gelip çykyşly maddalaryň gaýtadan işlenilmeginiň dürli önümleri (torf, balyk uny, fekalii, şäher zyňyndylary we dürli azyk önümleriniň zyňyndylary) degişli.
Organo-mineral dökünler - organiki we mineral maddalary saklaýarlar; bu dökünler organiki maddalaryň, ýagny torfuň, slansyň, goňur kömrüň we beýl. Ammiak ýa-da fosfor kislotasy bilen işlenilmegi arkaly alynýar.
Bakterial dökünler – toprakda iýmitlendiriji elementleriň ýygnanmagyny ukyplaşdyrýan mikroorganizmleri saklaýar.
2.Mineral dökünler – organiki däl gelip çykyşly önümler, senagat-zawod usuly bilen taýýarlanylýar: organiki däl çig maly himiki ýa-da mehaniki işlemeklik (mysal üçin, magdanlaryň – fosforitleriň, kaliý duzlaryň, dolomitleriň we ş.m. owradylmagy we ş.m.). Çig maly himiki gaýtadan işlemek arkaly alynýan mineral dökünler täsir edýän maddalaryň konsentrasiýasynyň ýokarylygy bilen tapawutlanýarlar. Täsir edýän maddalary (görnüşi) boýunça mineral dökünler şu toparlara bölünýär: azot, fosfor, kaliý we mikrodökünler (borly, molibdenli we b.).
Dökünlere bolan talabyň artmagy bilen deň hatarda, NPK we NPK birleşmeleriniň önümçiligi hem artdy. Köp mineral dökünler (mysal üçin: KCl, NaNO3, NH4NO3 we ş.m.) düzüminde diňe bir ýokumly element saklaýar. Şeýle dökünler ýönekeý hasaplanýar. Düzüminde iki ýa-da üç esasy ýokumly elementler (NPK) bolan mineral dökünler has çylşyrymlydyr. Olar kompleks dökünlere degişlidir.
Howa (azot üçin çig mal), fosfat daşy (fosfor üçin çig mal) we silwinit (kaliý üçin çig mal) dökün önümçiliginiň esasy çig mallary hökmünde ulanylýar.
Elementler
Wezipesi
Azot
Beloklaryň düzüminde saklanýar. Ýetmezçiligi haýal ösüşe getirýär.
Fosfor
Nuklein kislotalaryň düzüminde saklanýar. Kökleriň ösmegi üçin zerurdyr.Täsirleşmelerde energiýa alyş-çalşygyna kömek edýär.
Kaliý
Fotosintezi tizlendirýär. Uglewodorod önümçiligini artdyrýar.
N, P we K elementleriniň dökün hökmünde esasy funksiýalary
Düzüminde saklanýan iýmitlik elementi boýunça dökünleri sada we çylşyrymly dökünlere bölýärler. Sada dökünlere azot, fosfor we kaliý dökünleri degişlidir. Sada azot dökünlerine ammoniý selitrasy NH4NO3, karbamid (NH2)2CO we beýlekiler degişlidir. Sada superfosfat Ca(H2PO4)2•2CaSO4, ikileýin superfosfat Ca(H2PO4)2 we beýlekiler sada fosfor dökünleridir. Sada kaliý dökünlerine kaliý sulfaty K2SO4 we beýlekiler degişlidir.
