dohom@sanly.tm
Türkmenbaşy şäheriniň D.Azady köçesiniň 75-nji jaýy
Jemgyýetiň we tebigatyň özara täsiri.

Adamyň tebigy sreda täsiriniň jemi tebigy prosesleriň täsiri bilen deňeşdirerliklidir. Onuň şeýledigini aýratyn hem zatlaryň tebigy aýlanyşygyny we adamyň hojalyk işleriniň täsirindäki zatlaryň aýlanyşygy bilen deňeşdirilende has aýdyň görmek bolýar.

Biziň halkymyz öz ykbalynyň eýesi bolup, iňňän çylşyrymly we giň möçberli ykdysady, durmuşy hem ekologiýa wezipelerini çözmäge ukyplydygyny subut etdi. Adamzat dünýä jemgyýetçiligini tolgundyrýan köptaraplaýyn meseleleriň giden bir toplumy bilen täze müňýyllyga gadam basdy. Olardan iň möhümleri jemgyýetiň we tebigatyň özara täsiri, onuň baýlyklaryny rejeli peýdalanmagydyr. Tebigatyň belli bir çägi ýok, Ýer bolsa biziň umumy ýaşaýan ýerimizdir, şeýlelikde, halklaryň abadançylygy, her bir döwletiň durnukly ösüşi köp babatda bu meseleleriň milli we dünýä derejesinde çözülmelidir.

Häzirki zamanyň ylmy we tehnikasy atmosferanyň, gidrosferanyň, litosferanyň, okeanyň monitoring gözegçilikleri geçirilip adamlaryň howpsuzlygyny goramak üçin derwaýysdyr. Döwletiň ekologiýa howpsuzlygyny üpjün etmek her bir raýatyň borjydyr. Şol sebäpli pudaklaýyn dolandyryş edaralary, häkimlikler, guramalar, kärhanalar döwletiň ekologiýa syýasatyny durmuşa gçirmekde, tebigatdan rejeli peýdalanmagy üpjün etmekde, töwerekdäki tebigy gurşawy goramakda jan aýamazlykly zähmet çekmelidirler. Şonuň üçin, ýurdumyzda ylmyň täze gazanan ýokary tehnologiýalaryny durmuşa ornaşdyryp, öndürilýän önümleriň ekologiýa taýdan arassa, adam saglygyna zyýansyz we galyndysyz önümçilik proseslerini gurnamakdan ybaratdyr.

Hormatly Prezidentimiziň öz halkynyň aladasynyň we göniden-göni öziniň ýolbaşçylyk etmeginiň netijesinde bu pudaklar günsaýyn özgerýär we ösýär.

Beýleki makalalar

Ähli makalalar
Card image cap
Mar 12 2025
Köýtendag –tebigy we landşaft dürlüliginiň täsin sebiti

Köýtendag Türkmenistanyň günorta-gündogarynda ýerleşen tebigaty diýseň özboluşly sebitdir. Köýtendagyň tebigatyna bu ýerde ýaýran köp sanly ösümlik we haýwan görnüşleriniň ýüzlerçesi hem-de dik jülgeleri, täsin dag gowaklary we ýerasty karstkölleri, gadymy dinozawrlaryň belent tekizlgi gaýtalanmajak özboluşly gözellik berýär. Tebigat bun sebitiň mysalynda tapylgysyz gymmatlyklary müňýllyklaryň dowamynda döredipdir we asyrlardan asyrlara ýetirip gelipdir.
     Köýtendag sebitiniň çäkleri sebitleýin döwülmeler bilen ugurdaş uzalyp, sebitiň morfostruktura taýdan aýratynlaşmagyny şertlendirip, ylmy edebiýatda Gowurdak-Köýtendag ady bilen bellidir. Meýdany uly bolmasa-da , relýefiň çürt-kesik tapawutlylygy, ýagny, iň beýik ýeri deňiz derejesinden 3137m-den (Türkmenbaşy dagy) 238m-e çenli (Amyderýanyň suwunyň derejesi) üýtgeýär hem-de tebigy şertleriniň we baýlyklarynyň köp dürlüligi bilen häsiýetlenýär. Bu sebit onuň mineral-çig mal, ýer, sagaldyş we dynç alyş baýlyklaryny özleşdirmegiň giň mümkinçiliklerine eýedir. Sebitiň geologik gurluşyny kemala getirmäge genezisi, düzümi we ýaşy boýunça  dürli geologik çökündiler gatnaşýarlar.
      Bu ýerde ýokary ýura, hek, paleogen, neogen, çetwertik we häzirki zaman çökündileri giň ýaýrandyr.Köýetnadg gerşiniň günbatar ýapgydy,şeýle hem Gowyrdak we tübegatan dag bölekleri ýokary ýura çökündilerinden düzülendir. Hek döwrüniň jynslary sebitiň merkezi böleginiň  pes daglyklaryny, paleogen we neogen çökündileri esasan, onuň  günbatar bölegindäki plato şekili pes daglyklaryny örtýär. Çertertik çökündileri sebitiň günbatar we günorta böleklerinde giň ýaýrap, giň dagöni düzlüklerini  düzýär.
     Köýtendagyň  ösümlik örtügi dag eteginde otluk fitosenozlar, ondan ýokarda zerawşan arçasynyň agdyklyk edýän güýçli zaýalanan agaç- gyrymsy agaç ösümlikleriiň guşaklygy bilen häsiýetlenýär. Daglaryň iň ýokardaky belent böleginde tikenli ýassyk seklli ýarym gyrymsylar agdyklyk edýärler. Sebitiňb wekilleri agdyklyk edýarler.
     Ozallar Köýtendagda esasan zerewşan arçasyndan düzülen arça tokaýlarynyň giň meýdanlary duş gelýärdi, häzir olaryň meýdany örän azalypdyr. Goraghananyň  çäklerinde olar bölejik tokaýlar görnüşinde saklanyp galypdyr. Bu ýerde 1986-njy ýylda meýdany 27139 gektar bolan Köýtendag döwlet goraghanasynyň döredilmegi Köýtendagyň tutuş tebigy toplumyny we oňa ýanyşyk ýerleri goramak, zaýalanan ekoulgamlary dikeltmegiň ylmy esaskarynty işläp düzmek we burma şahly umgany gorap saklamagyň zerurlygy bilen baglydyr.
    Bu görnüş örän seýrek bolup Tebigaty goramagayň halkara birleşiginiň (TGHG0 Gyzyl sanawyna hem girizilendir.Toprak-ösümlik örtüginiň häsiýetleriniň içki guşaklyk tapawutlary boýunça 12 sany beýiklik zolaklary bölünýärler: oazis, ösümlikleri, çöl-efemer, ýarymçöl-efemeroid, ýärymçöl-gurak sähra , iri otly-sähra, tokaý, tokaýçemen- sähra, subalp çemen we alpçemen 9bölekleýin häsiýetde duş gelýär.) Merkezi Aziýa fiziki-geografik taýdan etraplara bölünende bu sebitiň çäkleri Merkezi Aziýa daglyk ýurdunyň Günorta- Günbatar Pamir-Alaý oblastynyň ýGissar-Pamiröňi prowinsiýasyna fiziki-geografik etrap derejesinde girýär.
    Gowurdak-Köýtenag etrabynyň landşaft düzümindäki uly tapawutlar onuň çäklerinde has pes derejedäki taksonomik birlikleri – kiçi etraplary bölmäge mümkinçilik berýär.  Jemi 7 sany kiçi etraplara bölündi: Köýtendag-ortadaglyk, Gowurdak-týubegetan pes daglyk, Köýtenderýä- daglyk – jülgelik, Kansaý- ýakasy deltaly- takyrlyk, Amyderýa ýakasy dagöni- ýapgytly düzlük – çulbaly, Amyderýanyň  jülgeli – terrasaly kiçi etraplary bölünendir.